WAT JE NIET OP EEN RÖNTGENFOTO ZIET

Locatie
Den Bosch

Schrijver
Eric Alink

Duitsers waren ze, volgens de paperassen. In de jaren dertig woonden ze op de Wolvenhoek tegenover het belastingkantoor in Den Bosch. Het was een overzichtelijke tijd, waarin je bij een aanslag nog hoofdzakelijk aan een blauwe envelop of kachelroet dacht. De oorlog leek ver weg.

Al in de negentiende eeuw was de familie Schute in Den Bosch beland. Herkomst: Nedersaksen. In de Brabantse hoofdstad voerde vader Gerhard Heinrich Schute een florerende groothandel in lederbenodigdheden. Maar de dood zette hem een hak. Na de komst van Hein, zijn vierde kind, stierf zijn Duitse echtgenote Maria. Vijfendertig jaar was ze. Uiteindelijk hertrouwde hij met Anna, eveneens Duitse. Ook zij schonk hem vier kinderen.

Hein is bijna negentig, maar heeft een ijzersterk geheugen. Aan zijn huiskamertafel in Den Bosch vertelt hij zijn familiegeschiedenis. Nooit heeft hij dat kunnen doen. Te pijnlijk. Nu doet hij het voor zijn kinderen en kleinkinderen.

Toen de oorlog uitbrak, besefte de familie Schute dat zij wonderlijk bloed had. In haar aderen stroomde het roodwitblauw, maar klonterde ook zwart en geel. Vader Schute had het gezin nooit laten naturaliseren. Administratieve romp-slomp, kostbare procedure. Een fatale nalatigheid, zou hij ontdekken.

 

Sneeuw

Zomer 1940, een brief. De oproep aan Geert Schute, de oudere broer van Hein, is kristalhelder. Hij moet zich bij de Wehrmacht melden. De familie Schute is onthutst. Al vijftig jaar zijn ze Bosschenaar. Thuis spreken ze nooit Duits, hun hart ligt in Brabant. Maar administraties houden geen rekening met loyaliteiten. Omdat vader Schute nooit een naturalisatieprocedure is begonnen, staan ze als Rijkduitsers te boek. Zo voert het pad van Geert, een begaafde student weg- en waterbouw in Delft, plotsklaps oostwaarts. In de winter van 1941 of mogelijk 1942 – soms vlokt het geheugen als sneeuw – komt Geert met kort verlof terug. Nachtenlang zit hij in Den Bosch voor zijn open slaapkamerraam. Geert hoopt op de genade van een longontsteking. Die barmhartigheid blijft uit. Voor de tweede maal neemt hij afscheid.

Voorgoed? Levendig herinnert Hein zich de dag in 1944. Zijn zus is hem uit de HBS-klas komen roepen. Hij moet onmiddellijk naar huis. Op tafel ziet Hein een geopende doos met wat spulletjes. Ze zijn van Geert. Een brief vertelt dat hij op 3 februari 1944 bij Dnjepropetrowsk is gesneuveld. Hij was eenentwintig jaar. Vader Schute huilt tranen van looizuur. Schuld, grote schuld, met de sch-klank die hij vlekkeloos uitspreekt.

 

Naamvallen

Acht maanden later viert de familie Schute de bevrijding van Den Bosch. Op hun radio, die ze als Rijksduitsers niet hoefden in te leveren, hebben ze samen met buren de opmars van de geallieerden kunnen volgen. Eindelijk vrij, nooit meer de schaamtevolle verplichting om af en toe de Duitse vlag uit te hangen. Maar al kleurt huize Schute oranje, toch is er nog een tegenstander: hun papieren verleden.

In de dolle meidagen pakt de Ordedienst het gezin op. Hein, inmiddels 17, blijft dagenlang onder arrest. Zijn vader en zus Annie worden tot hun ontzetting maandenlang in kamp Vught gedetineerd. Vader zal in 1948 overlijden. Doodsoorzaak? Schuld, spijt en verdriet zie je niet op een röntgenfoto.

Hein zwijgt even. Een lieve, zachtmoedige man. De les aan zijn kinderen: wees goed voor anderen. In zijn ogen ver­vagen de naamvallen. Aus bei mit nach seit von zu. Maar vooral aus: uit de stilte gestapt.

 

Historisch kader Internering
Wat na de bevrijding te doen met mensen die tijdens de oorlog de Duitse bezetter hadden geholpen of die lid waren geweest van de NSB? Zij moesten snel voor de rechter komen, vond de Nederlandse regering. Vanaf de herfst van 1944 werden in Brabant ongeveer twintigduizend mensen gearresteerd en geïnterneerd, bijvoorbeeld in het voormalige concentratiekamp Vught. Maar lang niet iedere arrestant had samengewerkt met de bezetter. Vanaf september 1946 arresteerde en interneerde Nederland ook duizenden Rijksduitsers (Duitse staatsburgers), die vaak al jaren in Nederland hadden gewoond. Velen van hen werden het land uitgezet, tijdens de zogenaamde Operatie Black Tulip.

Lees hier meer over internering: https://www.tweedewereldoorlog.nl/themas/wereldwijde-schaal-conflict/bevrijding/bevrijding-nederland/vergelding/internering/

Lees hier meer over de uitzetting van Rijksduitsers: https://anderetijden.nl/aflevering/419/Black-Tulip

FOTO

Geert Schute (Afbeelding: privébezit familie Schute, z.j)